Laman

Jumat, 27 April 2012

PITUTUR LUHUR


PITUTUR LUHUR

  1. Jun iku yen lukak kocak, bisane meneng-anteng yen kebak. Sapi wadon kang seru swarane, sethithik powane. Wong kang ala rupane, polahe digawe-gawe. Wong wuta sastra, wicarane kasar ora ngresepake.
  2. Tetesing banyu bisa mecahake watu kang ketiban. Ya gene manungsa ora gelem ngajegake nglakoni tumundak becik kang bisa mecahake karanging kabegjan?
  3. Menawa ana madu campur karo wisa, alapen madune bae. Yen ana kencana campur karo tinja, jupuken kencanane , kumbahen. Wong utama kang sugih kawruh, sanajan turune sudra, prayoga raketana. Wanita utama kang sulistya ing warna, sanajan turune wong asor, pantes dadi garwane wong gedhe.
  4. Wong iku ana kang ora ngelingi yen urip ana ing alam donya iku ora langgeng. Wong-wong kang padha eling marang bab iku, lumrahe padha ngemohi regejegan lan pasulayan.
  5. “Dheweke ngalahake aku, nglarani aku, ngrayah barang darbekku.”  Manungsa kang kasinungan pikiran kaya mangkono iku, tartamtu tansah ndarbeni rasa gething marang liyan. Dene manungsa sing sepi ing pikiran kaya mangkono, sirna pangigit-igiting marang liyan.
  6. Ajining mangsa ngungkuli ajine raja-brana, suprandene akeh wong kang dhemen ngeceh-eceh mangsa.
  7. Uni becik lan uni ala padha-padha ngobahake uwang. Yagene kowe dhemen adol uni ala kang sithik regane, tinimbang uni becik kang larang regane.
  8. Yen kowe resik, aja susah atimu ditarka nglakoni kaluputan, umpamakna kowe bagas-kuwarasan diarani lara.
  9. Sing sapa ngraketi mitra anyar ngedohi mitra lawas, iku prasasat ngurupake wowohan oleh kembang.
  10. Kawruh kang kasimpen iku umpamane mawa kapendhem ing awu, sirnane tanpa pakoleh.

(Kapethik saka: Memetri Basa Jawi I, II, III)

cpt-baniba



Rabu, 25 April 2012

Serat Joko Lodhang


SERAT JOKO LODANG

Gambuh
1.      Jaka Lodang gumandhul
Praptaning ngethengkrang sru muwus
Eling-eling pasthi karsaning Hyang Widhi
Gunung mendhak jurang mbrenjul
Ingusir praja prang kasor

Joko Lodang datang berayun-ayun diantara dahan-dahan pohon
kemudian duduk tanpa kesopanan dan berkata dengan keras.
Ingat-ingatlah sudah menjadi kehendak Tuhan
bahwa gunung-gunung yang tinggi itu akan merendah
sedangkan jurang yang curam akan tampil kepermukaan
(akan terjadi wolak waliking jaman), karena kalah perang maka akan diusir dari negerinya.

2.      Nanging awya kliru
Sumurupa kanda kang tinamtu
Nadyan mendak mendaking gunung wis pasti
Maksih katon tabetipun
Beda lawan jurang gesong
Namun jangan salah terima menguraikan kata-kata ini.
Sebab bagaimanapun juga meskipun merendah kalau gunung
akan tetap masih terlihat bekasnya.
Lain sekali dengan jurang yang curam.

3.      Nadyan bisa mbarenjul
Tanpa tawing enggal jugrugipun
Kalakone karsaning Hyang wus pinasti
Yen ngidak sangkalanipun
Sirna tata estining wong

Jurang yang curam itu meskipun dapat melembung,
namun kalau tidak ada tanggulnya sangat rawan dan mudah longsor.
(Ket. Karena ini hasil sastra maka tentu saja multi dimensi.
Yang dimaksud dengan jurang dan gunung bukanlah pisik
tetapi hanyalah sebagai yang dilambangkan).
Semuanya yang dituturkan diatas sudah menjadi kehendak Tuhan
akan terjadi pada tahun Jawa 1850.
(Sirna=0, Tata=5, Esthi=8 dan Wong=1).
Tahun Masehi kurang lebih 1919-1920.

Sinom

1.      Sasedyane tanpa dadya
Sacipta-cipta tan polih
Kang reraton-raton rantas
Mrih luhur asor pinanggih
Bebendu gung nekani
Kongas ing kanistanipun
Wong agung nis gungira
Sudireng wirang jrih lalis
Ingkang cilik tan tolih ring cilikira

Waktu itu seluruh kehendaki tidak ada yang terwujud,
apa yang dicita-citakan buyar, apa yang dirancang berantakan,
segalanya salah perhitungan, ingin menang malah kalah,
karena datangnya hukuman (kutukan) yang berat dari Tuhan.
Yang tampak hanyalah perbuatan-perbuatan tercela.
Orang besar kehilangan kebesarannya, lebih baik tercemar nama daripada mati,
sedangkan yang kecil tidak mau mengerti akan keadaannya.

2.      Wong alim-alim pulasan
Njaba putih njero kuning
Ngulama mangsah maksiat
Madat madon minum main
Kaji-kaji ambataning
Dulban kethu putih mamprung
Wadon nir wadorina
Prabaweng salaka rukmi
Kabeh-kabeh mung marono tingalira

Banyak orang yang tampaknya alim, tetapi hanyalah semu belaka.
Diluar tampak baik tetapi didalamnya tidak.
Banyak ulama berbuat maksiat.
Mengerjakan madat, madon minum dan berjudi.
Para haji melemparkan ikat kepala hajinya.
Orang wanita kehilangan kewanitaannya karena terkena pengaruh harta benda.
Semua saja waktu itu hanya harta bendalah yang menjadi tujuan.

3.      Para sudagar ingargya
Jroning jaman keneng sarik
Marmane saisiningrat
Sangsarane saya mencit
Nir sad estining urip
Iku ta sengkalanipun
Pantoging nandang sudra
Yen wus tobat tanpa mosik
Sru nalangsa narima ngandel ing suksma

Hanya harta bendalah yang dihormati pada jaman tersebut.
Oleh karena itu seluruh isi dunia penderitaan kesengsaraannya makin menjadi-jadi.
Tahun Jawa menunjuk tahun 1860 (Nir=0, Sad=6, Esthining=8, Urip=1).
Tahun Masehi kurang lebih tahun 1930.
Penghabisan penderitaan bila semua sudah mulai bertobat dan menyerahkan diri
kepada kekuasaan Tuhan seru sekalian alam.

Megatruh

1.  Mbok Parawan sangga wang duhkiteng kalbu
Jaka Lodang nabda malih
Nanging ana marmanipun
Ing waca kang wus pinesthi
Estinen murih kelakon

Mendengar segalanya itu Mbok Perawan merasa sedih.
Kemudian Joko Lodang berkata lagi :
“Tetapi ketahuilah bahwa ada hukum sebab musabab,
didalam ramalan yang sudah ditentukan haruslah diusahakan supaya
segera dan dapat terjadi “.

2.  Sangkalane maksih nunggal jamanipun
Neng sajroning madya akir
Wiku Sapta ngesthi Ratu
Adil parimarmeng dasih
Ing kono kersaning Manon

Jamannya masih sama pada akhir pertengahan jaman.
Tahun Jawa 1877 (Wiku=7, Sapta=7, Ngesthi=8, Ratu=1).
Bertepatan dengan tahun Masehi 1945.
Akan ada keadilan antara sesama manusia. Itu sudah menjadi kehendak Tuhan.

3.  Tinemune wong ngantuk anemu kethuk
Malenuk samargi-margi
Marmane bungah kang nemu
Marga jroning kethuk isi
Kencana sesotya abyor

Diwaktu itulah seolah-olah orang yang mengantuk mendapat kethuk (gong kecil)
yang berada banyak dijalan.
Yang mendapat gembira hatinya sebab didalam benda tersebut
isinya tidak lain emas dan kencana.

Cpt-purba


Selasa, 24 April 2012

TEMBUNG ENTAR (makna kias)


TEMBUNG ENTAR
(makna kias)

abang kupinge
=
nesu
adol bagus/adol ayu
=
mamerake baguse utawa ayune
ambata rubuh
=
rame banget
asuku jaja
=
wani rekasa utawa rekasa banget
banyu bening
=
kawruh
buthek banyune
=
kisruh
dawa tangane
=
seneng colong jupuk duweke liyan,  clemer
ilat baya
=
seneng mangan
jembar dhadhane
=
sabar
jembar kawruhe
=
akeh ngelmune utawa pinter
jembar kubure
=
mlebu swarga
jembar polatane
=
pinter
jembar segarane
=
sugih pangapurane
kagugah atine
=
eling
kakehan tangan
=
kakehan sing tumandang
kaku atine
=
wangkal, tansah ora gathuk
kandel kupinge
=
ora nggugu pitutur becik
kasar tembunge
=
ucape sarwa kasar (rusuh)
katon dhadhane
=
wani adu arep
kembang lambe
=
dadi pocapanning liyan
kumpul kebo
=
slingkuh
kuping waja
=
mbudheg
landhep pikirane
=
pinter
lara ati
=
serik
lara ayu
=
cacaren
lara owah
=
gendheng, edan
lobok atine
=
sabar
lumah tangan
=
ora melu cawe-cawe
lumuh tangan
=
kesed
lunyu ilate
=
mencla-mencle
lurus lakune
=
jujur
nitik asu
=
ora ngerti kabecikan
panen mata
=
akeh sesawangan
pinter kebo
=
bodho banget
rai gedheg
=
ndableg
rembesing madu
=
tedhake wong pinter
teken janggut
=
wani kangelan
trahing kusuma
=
tedhaking ngaluhur, ratu

cpt-purba

LELUNGIDAN

BASA LELUNGIDAN
(Kata Mutiara)

-
Aja dumeh!

-
Aja gampang precaya amarga gampang diapusi.

-
Aja ndakwa wong sing ora ana!

-
Aja ndeleng sapa kang ngomong nanging delengen lan rungokna apa kang dikandhakake.

-
Aja ngandhakake apa bae kang ora kokngerteni!

-
Aja seneng najad yen ora seneng dicacad.

-
Aku iki sapa, aku iki apa? Kawruhana!

-
Bares, beres.

-
Becik ketitik ala ketara.

-
Becik nacada cacadmu dhewe!

-
Beda kulit beda anggit.

-
Begja-begjaning kang lali, isih begja kang eling lan waspada.

-
Cacade dhewe ora tau katon?

-
Cag-ceg sauger cocog.

-
Calon durung mesthi klakon.

-
Carane sinau iya kudu disinau.

-
Cipta, rasa, karsa, lan daya kudu saeka.

-
Dadia ragi sarta uyahing bebrayan!

-
Darma bektimu apa? Takona marang awakmu dhewe!

-
Den bisa ajur-ajer.

-
Dhalang mangsa kuranga lakon.

-
Dhasare kawruh iku ora pracaya. Dhasare agama: pracaya

-
Dhasare manungsa iku kinodrat becik. Buktine emoh diarani ala.

-
Dhasaring ngaurip iku gotong-royong.

-
Dhasaring tresna: Katresnan.

-
Dipikir, ditandangi, didhadhagi.

-
Duwe sedya becik ora enggal koktindakake padha karo ndeder wiji laraning ati.

-
Gajah mati ninggal gadhing, manungsa mati ninggal aran.

-
Gemi iku becik. Mung gemining wong cethil iku kang ora becik.

-
Gunakna tepa slira!

-
Guru. Digugyu? Ditiru?

-
Ing ngarsa sung tuladha. Ing madya mangun karsa. Tut wuri handayani.

-
Jangkamu jangkahen!

-
Jare njaluk digugu, lha kok goroh?

-
Jeneng tresna kudu wani nglabuhi lara lan sangsara.

-
Jiwa kang saras dumunung ing raga kang waras.

-
Jun iku yen lokak, kocak-kacik.

-
Kabecikan iku tansah ana sanajan tanpa tumindak ala.

-
Kabeh kang lagi wiwit iku angel.

-
Kang wani kang wenang.

-
Kapinteran iku ora ana watese.

-
Kautaman kang kudu kokutamakake!

-
Kawiranganing liyan tambuhana!

-
Kawruhana: Hakmu apa, wajibmu apa!

-
Kekarepan bisa nuwuhake tumindak culika.

-
Lair iku utusaning batin.

-
Lamun manungsa bisa nyirnakake pangangen-angene, bisa dadi dewa.

-
Lembah manah gawe kuncaraning pribadi.

-
Lumrah yen asu gedhe menang kerahe.

-
Luputing liyan. Benere dhewe. Padha nggelani. Kok ora adil?

-
Luwih becik ngapura tinimbang dingapura.

-
Luwih becik weweh tinimbang diwewehi.

-
Luwih beciok mati tinimbang urip nanging jirih.

-
Luwih mbebayani mogol ing panggulawenthah tinimbang mogol ing pasinaon.

-
Mamerake pintermu padha bae mamerake bodhomu. Gemi, setiti, ngati-ati. Kudu diudi!

-
Mangan amrih urip, ora urip amrih mangan.

-
Melik nggendhong lali.

-
Meneng anggere menang.

-
Momor, momot, momong. Mesthi mikolehi.

-
Nandur kabecikan, panen kabecikan.

-
Nangisa sajroning seneng, ngguyua sajroning susah.

-
Nepsu iku abdi kang setya, bendara kang jail.

-
Ngajeni ing liyan ateges ngajeni awakmu dhewe.

-
Ngaya gelis tuwa.

-
Ngelihana wetengmu, waregana atimu.

-
Ngreti manawa ora ngreti. Sinaua!

-
Ngudia amrih ditiru, aja mung tiru-tiru bae.

-
Ngunggulake dhiri bakal diasorake, sapa andhap asor bakal diunggulake.

-
Nirua kang becik!

-
Nistha, madya, utama. Sira kudu bisa mbedakake.

-
Nuruta kang bener!

-
Nyabarake atine dhewe bae ora bisa, mendah nyabarake atining liyan.

-
Nyampurnakake urip klawan sucining ati.

-
Nyata pinter ora kuminter

-
Nyenyelengi. Njagani kang ora kanyana-nyana.

-
Ora bakal ana sing dilalekake, jalaran ora ana sing dipikirake.

-
Pakulinan iku kodrat kang nomer loro.

-
Pasinaon iku ora ana watese.

-
Pinuju bungah elinga susah, pinuju susah elinga bungah!

-
Prakara iku geni umpamane: yen wis mubal, angel panyirepe.

-
Prelu andhap asor, ora prelu ngasorake pribadi.

-
Rai iku pangiloning ati.

-
Rame ing pamrih, sepi ing pamrih. Ayo!

-
Ririh, rereh, ruruh. Raras.

-
Rumangsa pinter tandha yen bodho.

-
Ruwed renteging donya iki jalaran urip ora padha nindakake kabecikan.

-
Sabar, subur.

-
Saben dina umurmu suda sadina.

-
Salagi wong iku isih duwe kanca, ateges isih duwe piguna.

-
Salah, seleh.

-
Sapa gawe bakal nganggo, sapa nandur bakal ngundhuh.

-
Sapa siya-siya marang wektu ateges disiya-siya dening wektu.

-
Senenging ati ndawakake umur.

-
Solah bawamu minangka pratelane awakmu.

-
Sura jayaning kang rat syuh brastha tekaping ulah darmastuti.

-
Suradira jayaningrat lebur dening pangastuti.

-
Tansah ngati-atia!

-
Tansah was-was tandha ora saras.

-
Teka katol raine, lunga katon gegere.

-
Teka katon dhadhane, lunga katon gegere.

-
Theleg-theleg, ati bebeg, pikir puteg. Kudu ditumpleg.

-
Theng. Mantheng. Aja gojag-gajeg!

-
Thothok-thothoka lawang yen njaluk diwengani!

-
Thukna kang mathis!

-
Thukuling katresnan diipuk-ipuk, disirami, didhangir, dirabuk; diopeni kareben wohing ndadi.

-
Tulungana sing pancen butuh pitulungan!

-
Tumanggap becik marang liyan iku becik.

-
Ulat memanis winor ing wicara.

-
Urip lan pati iku siji.

-
Wani miwiti kudu wani mungkasi.

-
Wani urip kudu wani mati

-
Weruh wae dosa apa maneh nglakoni.

-
Witing tresna jalaran saka kulina.

-
Wong bodho dadi pangane wong pinter.

-
Wong cilaka iku suda kasile, nanging ora suda tadhahe.

-
Wong gedhe iku ora rumangsa gedhe.

-
Wong lara ngarep-arep waras. Wong waras apa pangarep-arepmu?

-
Wong pinter iku ora rumangsa pinter.

-
Yen kepeksa nacad, gunakna tembung manis.
-
Yen kepengin mukti kudu wani mati, yen kepengin mulya kudu wani rekasa.
-
Yen nedya sugih kudu wani mlarat.
-
Yen ora kokudi apa bisa dadi?
-
Yen ora ngreti kang ala, ora ngreti kang becik.
-
Yen wis janji kudu kokleksanani.

                                                         cpt-purba